Hoe een internationaal trollennetwerk de Nederlandse verkiezingen probeerde te bespelen

Onverwacht groot netwerk

Aanleiding voor het onderzoek was een reeks opvallende retweets rond Nederlandse politici. Veel van die accounts deelden uitgesproken politieke berichten, vooral berichten die bedoeld waren om te polariseren of kandidaten extra zichtbaarheid te geven. Soms ging het om steunbetuigingen aan specifieke politici, soms om berichten die verdeeldheid moesten aanwakkeren.

RTL Nieuws ging ermee aan de slag en wist binnen een dag honderden verdachte accounts te vinden. Hun onderzoeksteam analyseerde in totaal zo’n 550 accounts op X (voorheen Twitter) en alle berichten die ze deelden. Een monsterklus, want om betrouwbare uitspraken te doen moet je alles zien. Tegelijk wisten ze dat dit slechts het topje van de ijsberg was. Het leger erachter omvat waarschijnlijk duizenden accounts.

Geen actie van hobbyisten

Nieuwe functionaliteit op X bevestigde daarbij dat het netwerk niet authentiek was. Sinds kort maakt X de locatie van accounts openbaar “Daardoor weten we nu zeker dat ze vanuit Nigeria, Ghana en Ivoorkust opereerden”, vertelt Robert van der Noordaa van Trollrensics. Dankzij hun software spoort het team inmiddels tienduizenden nieuwe accounts op, opnieuw vooral uit deze Afrikaanse landen. Het gaat om een mengeling van opgekochte accounts en nieuwe profielen. Vaak posten ze honderden retweets per dag.

Wie achter het netwerk zit, blijft lastig te achterhalen. De accounts genereren duizenden likes en retweets. De herkomst is wel duidelijk: veel activiteit leidde naar Nigeria, Ghana en Ivoorkust. “Dat zegt iets over de infrastructuur, maar niets over de opdrachtgever”, legt Pieter van Boheemen uit. “De kans dat het om losse individuen gaat, is klein. Daarvoor is het netwerk te groot, te gecoördineerd en te kostbaar om in stand te houden. Tegelijk kun je niet hard aantonen of er een statelijke actor achter zit of een andere opdrachtgever. De sporen tonen wel aan dat dit geen spontane of hobbyistische activiteit is, maar een georganiseerde operatie.”

TikTok als broedplaats voor beïnvloeding

Het onderzoek richtte zich niet alleen op X. Van Boheemen keek uitgebreid naar activiteiten op TikTok, bijvoorbeeld naar livestreams van kandidaat-lijsttrekkers en partijen. Wat daar gebeurde, noemt hij zorgelijk. Tijdens een livestream van een toespraak van D66-leider Rob Jetten verschenen openlijk doodsbedreigingen en antisemitische opmerkingen, zonder dat er werd ingegrepen. “Daar kijken heel veel mensen naar, zeker jongeren. TikTok is voor een groeiende groep al dan niet toekomstige stemgerechtigden een belangrijke plek voor meningsvorming.”

Bovendien is het platform makkelijk te manipuleren. Accounts zijn in een paar minuten opnieuw aangemaakt, en het algoritme geeft voorrang aan nieuwe profielen. Daardoor kunnen video’s met politieke boodschappen razendsnel circuleren, zelfs zonder groot aantal volgers. In de dagen voor de verkiezingen verschenen veel nieuwe accounts die opriepen om op bepaalde partijen te stemmen. “Je hebt geen politieke advertenties meer nodig als het algoritme je berichten onder de aandacht brengt.”

Zijn de verkiezingen eerlijk verlopen?

De onderzoekers benadrukken dat er geen aanwijzingen zijn dat de verkiezingen oneerlijk zijn verlopen. Wel stonden ze onder druk door wat er online gebeurde. Het effect van die online beïnvloeding is lastig te meten. Maar de schaal maakt duidelijk dat het doelbewust gebeurt. “Als je denkt dat het geen effect heeft, ga je niet zo veel tijd en moeite steken in zo’n operatie”, zegt Van der Noordaa. Volgens hem bepalen social media steeds sterker hoe mensen stemmen.

Een extra complicatie is dat desinformatie altijd effect heeft, ook als mensen weten dat het bestaat. “Als mensen het niet doorhebben, werkt het. Als ze het wel doorhebben, gaan ze twijfelen aan het hele proces”, legt Van Boheemen uit. Dat maakt het bijzonder lastig om maatschappelijke schade in te schatten.

Platformen laten te veel liggen

TikTok, X, Facebook en Instagram zeggen geavanceerde systemen te hebben om misbruik op te sporen, maar in de praktijk blijkt dat minimaal. “Zelfs zoeken op eenvoudige trefwoorden lukt kennelijk niet”, aldus Van Boheemen. Dat roept de vraag op waarom maatschappelijke organisaties en journalisten steeds achteraf moeten aantonen wat misgaat, terwijl platformen vooraf zouden moeten bewijzen dat hun moderatie op orde is. Objectieve toetsing ontbreekt.

Van der Noordaa wijst erop dat het enorm hielp dat X de locatie van berichten plotseling openbaar maakte. “Het was zo simpel geweest om dit eerder te signaleren.” Dat socialmediabedrijven achteraf schermen met het aantal verwijderde nepaccounts vindt hij weinig zeggen.

De rol van SIDN fonds

SIDN fonds maakte dit onderzoek mogelijk door financiering voor de inzet van software, dataopslag en mankracht. Het project liep met een team van zeven mensen dat maandenlang gegevens analyseerde. Zonder steun was het onderzoek simpelweg niet uitvoerbaar geweest. “We zijn het fonds enorm dankbaar. Het is enorm intensief werk dat je niet even naast andere projecten doet.”

Dankzij die steun kon voor het eerst zichtbaar worden hoe grootschalig buitenlandse beïnvloeding kan zijn. En het werk is nog niet klaar. Het netwerk wordt steeds beter in kaart gebracht. Veel accounts lijken op het eerste gezicht Nederlands, maar blijken uit Nigeria, Ivoorkust of Ghana te komen. “Het is niet weg”, zegt Van der Noordaa. “Het is juist belangrijk dat we blijven kijken.”